میزان شیر مادر در روزهای اول تولد نوزاد کم است، البته در این مدت نوزاد هم نیاز کمتری به شیر دارد. شیری که در ابتدای تولد( 48- 24 ساعت اول تولد ) تولید می شود آغوز یا کلستروم یا ماک نام دارد. این شیر زرد رنگ و غلیظ است و شباهتی به شیر معمولی ندارد. آغوز به دلیل داشتن مواد مغذی و مفید از ابتلای شیرخوار به عفونت های تنفسی و اسهال و بسیاری از بیماری های دیگر مانند بیماری های چشمی جلوگیر ی می کند، به همین دلیل به آغوز اولین واکسن نیز می گویند. بنابراین تعذیه نوزاد را باید بلافاصله بعد از زایمان و با آغوز شروع کرد و ادامه داد. تداوم شیردادن از پستان مادر با فواصل کوتاه مهمترین عامل ترشح و افزایش شیر مادر می باشد ودفعات تغذیه از پستان باید بر مبنای خواست نوزاد باشد که معمولا در حدود 8 تا 12 بار در طول بیست و چهار ساعت خواهد بود.
بهترین راه برای تشخیص کافی بودن شیرمادر ، افزایش وزن و قد شیرخوار بر اساس منحنی رشد است که با مراجعه به پزشک کودکان و با بررسی رشد ماهیانه شیرخوار این کار میسر است . در اولین روزهای زندگی کودک یعنی در هفته اول، وزن شیرخوار کم می شود ولی از روز هفتم، کودک به وزن اولیه باز می گردد. دلیل این کم شدن وزن ، خروج کودک از محیط مایع رحم است. با رشد مناسب و تغذیه خوب در پایان 6 ماهگی، وزن کودک دو برابر وزن هنگام تولدش می شود. تغذیه کودک در 6 ماه اول، تغذیه انحصاری با شیرمادر است. کودک به هیچ ماده غذایی دیگری،. حتی آب هم نیاز ندارد و اگر به دفعات کافی و مقدار مناسب شیر بخورد، کلیه نیازهایش تأمین می شود. دادن آب قند، جوشانده ها و داروهای خودسرانه یک اشتباه بزرگ است و موجب حساسیت غذایی و غیرغذایی کودک در سنین بالاتر و افزایش احتمال آلودگی به میکروب اسهال می شود.
اگر مادر به دلایلی مانند درد نوک سینه، تنبلی یا بی‌حالی یا تکنیک غلط نگه داشتن نوزاد به هنگام شیردهی و… ، به نوزاد خود به میزان لازم و به طور مکرر شیر ندهد، ممکن است شیر او به طور موقت کم شود. قبل از هر چیز اصول شیردهی را مطالعه و رعایت کنید. بیماری‌ها و همچنین استفاده از قرص‌های ضد بارداری حاوی استروژن نیز می‌توانند بر تولید شیر تأثیر بگذارند. در برخی از زنان یک وضعیت زیستی یا فیزیکی مانند اختلال هورمونی و یا جراحی سینه می‌تواند موجب کاهش میزان تولید شیر شود. با این حال در اغلب زنان مشکل جریان یافتن شیر به بیرون و رسیدن آن به نوزاد است و نه تولید آن. سینه ها مقدار زیادی شیر تولید می‌کنند، اما به دلایلی برای مثال تکنیک غلط شیردهی به نوزاد، نوزاد به اندازه کافی شیر دریافت نمی‌کند.
توجه داشته باشید که بعضی از رفتارها و علامت‌هایی که شیرخواران از خود بروز می‌دهند در ذهن مادر و اطرافیان به کمبود شیر مادر نسبت داده می‌شود، در حالی که بررسی دقیق این دسته از شیرخواران نشان می‌دهد آنها از رشد کافی و مناسبی برخوردار هستند و فقط اضطراب و نگرانی یا محدودیت آگاهی مادر و نزدیکان به این سوء تعبیر و اشتباه در تشخیص منجر شده است. در این قبیل موارد چه بسا قبل از مراجعه به پزشک و رسیدن به تشخیص صحیح ممکن است از شیر مصنوعی هم استفاده شده باشد که خود می‌تواند به کاهش شیر مادر منجر شود. برخی از این نشانه ها که به غلط به کمبود شیر مادر نسبت داده می شوند به شرح زیر می باشند :
بیدار شدن مکرر در شب: کودکی که از شیر مادر تغذیه می‌کند به طور طبیعی در طول شب به دفعات برای تغذیه بیدار می‌شود ولی والدین ممکن است اشتباها بیدار شدن و شیر خوردن مکرر او را طی ساعات شب به حساب عدم کفایت شیر مادر بگذارند. بعضی از مادران حتی به توصیه یا فشار اطرافیان، شیرخشک هم به فرزند خود می‌خورانند و چون به دلیل مقدار و نوع چربی و پروتئین موجود در شیرخشک، هضم آن خیلی مشکل‌تر وطولانی‌تر از شیر مادر است بنابراین شیرخوار ممکن است مدت طولانی‌تری بخوابد و طلب شیر نکند و این تصور غلط را برای خانواده ایجاد کند که چون گرسنگی او با دادن شیرخشک برطرف شده و بیشتر هم خوابیده پس شیر مادر ناکافی است.
مکیدن دست: شیرخواران علاقه بسیار زیادی به مکیدن دارند و هرگاه به پستان مادر دسترسی نداشته باشند ممکن است با مکیدن دست‌ها، خود را مشغول کنند. بعضی اوقات مکیدن انگشتان و دست‌ها از دوران جنینی و داخل رحم شروع می‌شود.
ظاهر رقیق شیر مادر: بعضی از مادران رنگ و غلظت شیر دوشیده شده خود را با شیر پاستوریزه یا شیرخشک مقایسه می‌کنند که این قیاس کار صحیحی نیست. شیر مادر با اینکه آبکی‌تر به نظر می‌رسد اغلب در مقایسه با شیرهای مورد اشاره از کالری بیشتر و ارزش غذایی بالاتری برخوردار است.
زودبه‌زود شیر خوردن: از ویژگی‌های ارزشمند شیر مادر آن است که نه تنها هضم بسیار آسانی دارد بلکه قسمت‌هایی از چربی شیر مادر حتی قبل از ورود به دستگاه گوارش هضم شده و به صورت اسیدهای چرب آزاد در می‌آید که می‌تواند به سرعت جذب شود و انرژی آن بلافاصله مورد استفاده قرار گیرد.
افزایش دفعات شیرخوردن: شیرخواران به دلایل مختلف ممکن است بعضی روزها حتی به صورت ناگهانی علاقه و میل بیشتری به «زودبه‌زود شیر خوردن» از خود نشان بدهند که این تغییر رفتار می‌تواند موجب نگرانی اطرافیان و سوءتعبیر آنها در مورد کاهش حجم شیر مادر شود. در حالی که چنین تغییراتی در افزایش ناگهانی دفعات تغذیه و کاهش فواصل آن اکثرا طبیعی است. به عبارت دیگر بسیاری از شیرخواران حوالی 2 تا 3 هفتگی، 6 هفتگی و 12 هفتگی ناگهان تمایل پیدا می‌کنند که زودبه‌زود شیر بخورند و این تمایل ممکن است برای چند روز ادامه یابد.
کاهش نشت شیر: بعضی از مادران کاهش حجم شیری که از پستان آنان نشت می‌کند یا توقف کامل نشت شیر را دلیل کم شدن شیرشان می‌دانند در حالی که این امر ممکن است صرفا ناشی از تعادل و هماهنگ شدن تولید شیر مادر با نیازهای کودک باشد.
کوچک و نرم شدن پستان: پستان‌های مادر از 2 تا 3 روز پس از تولد نوزاد، پرخون‌تر و محتقن‌تر شده و همراه با افزایش تولید شیر به سرعت بر حجم آنها افزوده می‌شود به‌طوری که می‌تواند حتی به درد پستان‌ها منجر شود. پس از چند روز این حالت پرخونی و احتقان پستان‌ها از بین می‌رود ولی تولید شیر همچنان افزایش می‌یابد. بسیاری از مادران کاهش اندازه پستان و از بین رفتن حالت سفتی آن را که ناشی از پرخونی و احتقان است و به عبارت دیگر کوچک‌تر و شل شدن پستان را حمل بر کاهش حجم شیر خود می‌کنند که این برداشت نادرستی است.
رگ نکردن پستان‌ها: بعضی از مادران عدم احساس رگ کردن پستان‌ها را دلیل کاهش شیر خود می‌دانند در حالی که احساس رگ کردن پستان مادر می‌تواند با گذشت زمان کاهش یابد یا اصولا ممکن است بعضی از مادران رگ کردن پستان را حس نکنند ولی می‌توانند با مشاهده آثار آن به وجودش پی ببرند.
عدم امکان دوشیدن شیر: برخی از مادران که قادر نیستند شیر پستان‌های خود را بدوشند، تصور می‌کنند که شیر کافی ندارند. در صورتی که موفقیت در امر شیردهی، به‌رغم غریزی بودن، نیازمند آموزش مادر است. طبیعتا در مورد دوشیدن صحیح پستان‌ها اهمیت آموزش به مراتب بیشتر است.
گریه زیاد شیرخوار: بسیاری از مادران گریه‌های فرزند خود را دلیل ناکافی بودن شیر خود می‌دانند. هر چند بهتر است هرگاه شیرخواری گریه می‌کند مادر او را زیر پستان خود قرار دهد ولی در عین حال بسیاری از شیرخواران صرف‌نظر از اینکه چگونه تغذیه شوند همه روزه مدت زمانی را گریه می‌کنند و باید او را بغل کنید. بعضی از خانواده‌ها به جهت نگرانی از اینکه فرزندشان «بغلی شود» تلاش می‌کنند خیلی او را بغل نگیرند. در حالی که مطالعات نشان داده است گریه نوزادی که روزی سه ساعت اضافه در آغوش حمل می‌شود در سن چهار هفتگی به حدود نصف کاهش می‌یابد.
شایع ترین علل کاهش دهنده شیر مادر عبارتند از :
- روش غلط شیردهی از نظر زمان و مدت
- استفاده از غذای کمکی نامناسب
- برطرف نشدن پرخونی پستان ها
- جدا کردن مادر و شیرخوار و قرار دادن نامناسب شیرخوار در بغل و درست نگرفتن پستان مادر توسط شیر خوار در هنگام شیرخوردن
- گاهی شیرخوار بیمار تمایلی به شیرخوردن نشان نمی دهد یا توانایی مکیدن و خارج کردن شیررا ندارد که این موضوع منجر به کاهش تولید شیر می شود .
- شوک، ترس، نگرانی و استرس های مشابه، حتی در مواقعی که جریان شیردهی به خوبی پیش می رود، بروز وقایع خارجی ممکن است سبب تنش شود و تولید شیر را تحت تأثیر قرار دهد. تأثیر استرس بر تولید شیر الزاماً مستقیم نیست، بلکه ممکن است در اثر آن، تداخل بسیار کمی بین رفتار و توجهات مادر و نیازهای کودک ایجاد شود. برای مثال ممکن است مادر به دلیل محدودیت های زمانی یا عدم آگاهی از نیازهای کودکش به میزان کافی به کودک شیر ندهد که باعث گرسنه ماندن و بی قراری کودک و نیز کاهش میزان تولید شیر مادر می شود.
- خستگی مادر خصوصا” در 4 تا 6 ماه اول شیردهی
- دریافت کالری ناکافی توسط مادر، همچنین بارداری ،عفونت پستان و مصرف استروژن
- بیماریهای شدید مادر،عفونت ،هیپرتانسیون ،سنندرم شیهان ، بعضی مادران نیز به علل ناشناخته در حوالی40 سالگی وبعد شیر کافی تولید نمیکنند
مشکلات رایج مادران در دوران شیردهی :
- درد سینه : در اثر تراکم شیر در سینه به وجود می آید. برای کاهش درد، مادر باید به نوزاد خود شیر دهد، وگرنه تولید و ساخت شیر متوقف می شود.
- زخم نوک سینه : این مشکل با روش صحیح شیردهی برطرف می شود. اگر فقط نوک سینه ی مادر در دهان نوزاد قرار گیرد، احتمال زخم شدن نوک سینه وجود دارد
- بسته شدن مجرای خروجی شیر :این مشکل نیز باعث درد در هنگام مک زدن نوزاد می شود. مادران باید شیر دادن را ادامه دهند تا این مجرا باز شود.
- ماستیت : ماستیت نوعی عفونت سینه می باشد. باکتری ها وارد مجرای خروجی شیر می شوند و سینه را عفونی می کنند. گاهی این عفونی شدن موجب تب، درد، تورم، قرمزی، زخم و یا ترک خوردگی نوک سینه می گردد.در این مشکل، ممکن است نوزاد از شیر خوردن از سینه عفونی خودداری کند، لذا باید از سینه دیگر به نوزاد شیر داد. اما بعد از شیر دادن، شیر موجود در سینه عفونی را نیز باید دوشید تا دوباره آن سینه نیز سالم شود و نوزاد بتواند از آن سینه شیر بخورد. مهمترین قسمت درمان ماستیت، تخلیه شیر از پستان است زیرا در اثر ماندن شیر در پستان، عفونت تشدید می گردد. اگر درمان عفونت پستان هرچه زودتر شروع نشود و یا به صورت سریعی انجام نشود، می تواند منجر به آبسه پستان گردد.
- فرورفتگی یا ترک خوردگی نوک سینه
توصیه هائی برای شیر دادن به کودک :
قبل از شیر دادن دستهایتان را بشوید و پستان خود را آب ولرم تمیز کنید . پستان را با استفاده از صابون یا مواد ضد عفونی تحریک نکنید.
هنگام شیر دادن نوزاد را بغل کرده ، سر او را بالاتر نگه دارید ، توجه کنید که سینه شما روی بینی نوزاد را نپوشاند و مانع تنفس نوزاد نشود برای جلگیری از اینکار چهار انگشت خودر را زیر سینه و انگشت شست را روی سینه قرار دهید . برخی از مادران از دو انگشت خود بصورت قیچی استفاده می کنند که اینکار سبب کاهش شیر می شود.
در اوایل تولد به نوزاد از هر دو پستان خود شیر دهید.
پس از اینکه از یک سینه شیرخورد ، پشت او را ماساژ دهید تا آروغ بزند ، سپس سینه دیگر را به او بدهید و عمل ماساژ را تکرار کنید.برای جلوگیری از پریدن شیر در گلوی نوزاد ، او را پس از خوردن شیر یا به پهلوی راست یا چپ بخوابانید . توجه کنید که هیچوقت نوزاد را بر روی شکم نخوابانید.
شیرمادر تا شش ماهگی برای رفع نیازهای شیرخوار کافی است و در این دوره به جز آب در مواقع نیاز یا استفاده از قطره هایی که پزشک توصیه می کنند ، هیچ چیز دیگر به کودک ندهید. از شیردهی در حالت خوابیده خودداری کنید و حتما نوزاد را در آغوش گرفته و به او شیر دهید.
ﺍﮔﺮ ﻣﺎﺩﺭی ﺍﺣﺴﺎﺱ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻴﺮﺵ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﺎﯾﺪ ﺩﻓﻌﺎﺕ ﺷﻴﺮﺩﻫﯽ ﺭﺍ ﺍﻓﺰﺍﯾﺶ ﺩﻫﺪ ، ﺯﯾﺮﺍ ﻫﺮﭼﻪ ﺷﻴﺮﺩﻫﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ، ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺻﻮﺭﺕ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﺩ ﻭ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﯽ ﺷﻮﺩ .ﺷﻴﺮ ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ ﻓﻘﻂ ﻭﻗﺘﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽ ﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﭘﺲ ﺍﺯ ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻩ، ﮐﻮﺩک ﺑﺮ ﺭﻭی ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺭﺷﺪ ﺳﻴﺮ ﺻﻌﻮﺩی ﻧﺪﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﺻﻮﺭﺕ ﺑﺎﯾﺪ ﻁﺒﻖ ﺩﺳﺘﻮﺭﺍﺕ ﭘﺰﺷﮏ ﺍﻗﺪﺍﻣﺎﺕ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﺍﺩ.
محرک ها و کمک کننده های ترشح شیر مادر:
- آرامش و استراحت بیشتر مادر
- نوشیدن مایعات کافی و مصرف مواد غذایی با ارزش
- مکیدن های مکرر و دلخواه شیرخوار از سینه مادر
- داروهای گیاهی مثل رازیانه، بادیان، جو دوسر، بادام و شبدر و شنبلیله
- داروهای شیمیایی: متوکلوپرامید و فنوتیازین ( محرک ترشح پرولاکتینهستند) واکسی توسین(2 تا 3دقیقه قبل از شیر دادن به صورت اسپری در بینی)
